Fikrlar dunyosida: insoniyat qanday qilib chekishga odatlanib qolgan?
Insoniyat chekishga qanday qaram bo'lganini eslay olmaymiz? Hech kim haqiqatan ham nima uchun odamlar, asosan erkaklar, yonayotgan tamaki barglarining kulrang tutunini o'zlariga nafas olishlarini, tilimiz ostiga yoqimsiz aralashmani tashlashlarini tushuntirib berolmaydi. Men sizni insoniyat uchun bu jirkanch jarayonning kelib chiqishi tarixi va geografiyasini ko'rib chiqishga taklif qilaman. Ma'lum bo'lishicha, Osiyo markazida tamaki barglari, yonayotgan naychalar, kalyanlar, papiroslar, sigaretalar paydo bo'lgan. Besh yuz yil ichida bu yomon odat Afrikaga, Janubi-Sharqiy Osiyoga o'tdi.
Ammo nosvoy yoki Osiyo, Afrika mamlakatlarida ham ma'lum bo'lganidek-тasvar, gutha, xayni, tambaku, kivam, dohra, kimam, mawa va boshqalar bu erda ming yil oldin ma'lum bo'lgan. Ushbu Sharqiy tamaki Hindiston, Eron, O'rta Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan bo'lib, hatto uzoq Indoneziyada ham til ostiga tashlangan. Va o'sha paytda nosvoyni Arab xalifaligi, Afrika mamlakatlarida sotib olish mumkin edi.
Turkistonning qadimiy shahar va qishloqlarida nosvoychilar eng arzon tamaki bargini tanlagan. Ular uni kul, suv va moy bilan aralashtirdilar. Ular bu eliksirga xushbo'y, ba'zan mast qiluvchi o'tlarni qo'shishdi va bu zaharni ulkan mis idishlarda aralashtirishdi. Keyin muzlatilgan massa simli to'rga o'ralgan va kichik quyuq yashil to'plar massasi bozorlarda ularni chekuvchilarga sotgan kichik do'kondorlarga sotilgan.
Bugungi kunda dunyoda taxminan bir milliard uch yuz million tamaki chekuvchilar bor, bu dunyo aholisining qariyb yigirma foizini tashkil qiladi. Shu fonda, Toshkent iqtisodiyot universiteti olimlarining tadqiqotiga ko'ra, respublikamizda besh millionga yaqin chekuvchilarimiz bor, ikki yarim million tamaki mahsulotlari – sigaretalar, sigaralar, quvurli tamaki chekadi, ikki yarim esa o'z qo'llari bilan qurilgan nosvoyni til ostiga qo'yadi. Shuni ta'kidlaymanki, so'nggi yillarda O'zbekistonda zamonaviy, innovatsion tamaki mahsulotlari keng tarqalmoqda, bular elektron sigaretalar, nikotin tamaki va tamakisiz snuslar, veyplar. Olimlarning tadqiqotlarida qayd etilganidek, O'zbekistonda tamaki chekishda so'nggi jahon yutuqlaridan chekuvchilar soni qariyb yuz etmish ming kishini tashkil etadi.
Ammo bunday emas edi, respublikaning tibbiyot tashkilotlari Rossiya va Qozog'istonda taqiqlar harakatini qabul qilib, chekishning innovatsion vositalariga qarshi qat'iy kurashni e'lon qilishdi. May oyi oxirida shifokorlar hukumatga mamlakatda elektron sigaretalar, veyplarni taqiqlash to'g'risida murojaat qilib, ushbu tamaki mahsulotlari O'zbekiston genofondini yo'q qilishga olib kelishini asossiz isbotladilar. Va iste'molchilar salomatligi uchun juda xavfli bo'lgan nosvoy hunarmandchiligiga qarshi bir og'iz so'z emas! Qiziqarli fakt: nosvoyni O'zbekistonda ishlab chiqarish barcha yirik va kichik shaharlarda, qishloqlarda va oullarda amalga oshiriladi. Ushbu ochiq-oydin yasama zaharini har bir chorrahada sotib olish mumkin, hech kim xaridordan va yoshdan so'ramaydi. Ehtiyotkorlik bilan olib borgan tadqiqotlarimizga ko'ra, ularda qancha zararli kimyoviy moddalar, og'ir metallar, radioaktiv elementlar borligini bilamiz. Hukumatning nosvoy ishlab chiqarishni tartibga solish, uni ishlab chiqarish andozalarini belgilash, uni sifatli shved texnologiyasi bo'yicha ishlab chiqarish bo'yicha topshirig'i bor edi. Ammo Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) hali ham u erda yangi innovatsion va shuning uchun qonun bilan tartibga solinadigan, qat'iy nazorat qilinadigan narsalarni taqiqlash osonroq.
Tibbiy sharhda chop etilgan tibbiyot Oliy o'quv yurtlaridan birining o'qituvchisi, doktor, dotsent Z. F. Safarovning fikricha:
"O'zbekiston nafaqat mahalliy ishlab chiqarilgan nosvoydan foydalanish keng tarqalgan, balki sog'liqni saqlash vazirligining kam zaharli nikotin mahsulotlarini to'liq taqiqlash bo'yicha misli ko'rilmagan faolligi fonida ushbu mahsulot iste'molchilarining sezilarli o'sishi davom etayotgan mintaqaga ishora qiladi. Nosvoyning zarari, kanserogenligi, hujayra toksikligi bo'yicha tibbiy jihatlar bo'yicha jiddiy va rejalashtirilgan statistik tajribalangan tadqiqotlar respublikada deyarli o'tkazilmagan, bu esa Sog'liqni saqlash vazirligi va qonun chiqaruvchi organlarga nosvoyni tartibga solish zarurligi to'g'risida asosli ravishda isbotlashga imkon bermaydi.
Jahon sog'liqni saqlash tashkilotining tamakiga qarshi kurash bo'yicha asosiy konventsiyasida barcha takliflar tartibga solinadigan tamaki mahsulotlariga tegishli, ammo bu nazorat vositalari qo'lda ishlab chiqarilgan tamaki mahsulotlariga qarshi kurashda muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin emas.
Saraton o'sishi, ammo o'pka saratoni emas, balki boshqa kasalliklar, ayniqsa oshqozon-ichak trakti, buta tamaki mahsulotlarini iste'mol qilish xavfi yuqori ekanligini tasdiqlaydi. Rivojlangan mamlakatlarda innovatsion tamaki va nikotin mahsulotlariga o'tgandan keyin saraton kasalligining kamayishi bo'yicha tibbiy statistika tamaki va nikotin iste'molining zamonaviy evolyutsiyasini aks ettiradi va uning zararini kamaytirishga qaratilgan”. 1
Dunyo olimlari nosvoy tamaki muammolari haqida shunday fikrda:
Shri Sucharita, tibbiyot professori. Tagor tibbiyot kolleji va kasalxonasi. Chinay Shahri. Hindiston:
"Hindistonda tamaki zararini kamaytirishning birinchi va asosiy to'sig'i bu milliy siyosatda uni shakllantirish uchun siyosiy irodaning yo'qligi va Hindiston kabi 300 millionga yaqin tamaki iste'molchilari bo'lgan mamlakatda uning salohiyatini ro'yobga chiqarishdir. Buning ortidan boshqa muammolar, masalan, tamaki zararini kamaytirish ehtimoli haqida xabardor bo'lmaslik". 2
Ron Kristian Simon, Filippin tamaki chekish zararini kamaytirish alyansining etakchi koordinatori:
"Ko'pgina Osiyo mamlakatlari tamaki zararini kamaytirishga juda shubha bilan qarashadi va ba'zilari hatto muqobil nikotin mahsulotlarini taqiqlashdi. Tartibga soluvchilar tamaki zararini kamaytirish Osiyoda chekish epidemiyasi uchun potentsial eng samarali yechim ekanligini va mavjud tamaki nazorati choralarini to'ldirishi mumkinligini ko'rishlari kerak."2
Doktor Amaliya, Indoneziya sog'liqni saqlash jamg'armasi asoschilaridan biri:
"Indoneziyada "tashla yoki o'l" yondashuvi ba'zi chekuvchilar uchun ishlamaydi. Shunday qilib, "tashlash yoki sinab ko'rish" yondashuvini ko'rib chiqish vaqti keldi; ya'ni muqobil nikotin mahsulotlarini sinab ko'ring. Biz siyosatchilarni tamaki zararining kamayishi va muqobil nikotin mahsulotlarining sog'liqni saqlash uchun potentsial foydalari haqida faol ravishda xabardor qilishimiz kerak."2
Mun Ok-Rin, professor, Seul milliy universiteti:
"Biz zararni kamaytirishga qaratilgan yondashuvni qo'llashimiz va chekish natijasida etkazilgan zararni kamaytirishi mumkin bo'lgan kamroq zararli tamaki mahsulotlarini tadqiq qilish va tartibga solishga faol tayyorgarlik ko'rishimiz kerak."2
Tikki Elka Pangestu, Singapur Milliy universitetining tashrif buyurgan professori va JSSTning tadqiqot siyosati va hamkorlik bo'yicha sobiq direktori:
"Elektron nikotin yetkazib berish tizimlaridan foydalanadigan yoshlarning chekuvchilarga aylanish xavfi ortib borayotgan" “shlyuz" ta'sirining dalillari bo'rttirib yuborilgan va chayqovchilik bilan o'ralgan, har xil taxminlar bilan to'lib toshgan. Masalan, veyping mahsulotlarini erta ishlatish va undan keyin chekish o'rtasidagi bog'liqlik, bu yoshlar elektron sigaretalar bo'lmagan taqdirda ham chekmasligini anglatmaydi.2
Mareva Glover, falsafa doktori, tadqiqot mukammalligi markazi direktori: mahalliy suverenitet va chekish, yangi Zelandiya:
"Chekish tarqalishini kamaytirishning rahmdil va tejamkor usullari mavjud. Ulardan biri kamroq xavfli alternativaga o'tishni rag'batlantirishdir...
Elektron sigaretdan foydalanish (veyping) nikotinga qaraganda samaraliroq ekanligini isbotladi.almashtirish terapiyasi, odamlarga chekishni tashlashga yordam berish nuqtai nazaridan."2
"Ko'pchilik sigaretalar va boshqa tamaki mahsulotlari o'ziga qaram ekanligini biladi, ammo ko'pchilik nikotinning tamaki giyohvandligi, kasallik va o'limdagi rolini tushunmaydi. Nikotin o'ziga qaram bo'lib, odamlarni tamaki mahsulotlaridan foydalanishga majbur qiladi, ammo bu tamaki iste'molini o'limga olib kelmaydi." Tamaki va tamaki tutunida minglab kimyoviy moddalar mavjud. Aynan shu tutun va qatronlar aralashmasi — nikotin emas, tamaki chekuvchilarning jiddiy kasalliklari va o'limiga sabab bo'ladi! 3
Ehtimol, bugungi kunda hammasi shu. Chekish haqidagi fikrlar to'plamini usta Muxtor G'aniyev to'plagan.